DO REDAKCJI «DEMOKRATY POLSKIEGO»
Londyn, 20 maja 1853 r.
Obywatelu! W ostatnim numerze (z dnia 10 maja) zamieściłeś w tłumaczeniu odezwę, w której zawiadamiam współziomków moich: o założeniu Drukarni Rosyjskiej w Londynie, donosząc im równocześnie, o tej dłoni braterskiej, którą Centralizacja Tow. Dem. Polskiego podała mi, ku ułatwieniu tego dzieła propagandy.
Pozwól, Obywatelu, dodać mi jeszcze kilka względów ogólnych, dla których wierzę w niezwłoczną potrzebę Drukarni Rosyjskiej po za granicami Rosji, w dzisiejszej zwłaszcza chwili.
Przemiany ruchu filozoficznego i rewolucyjnego od końca XVIII wieku, wszystkie kolejno powtórzyły się w Rosji. Powtórzyły się one zdrobniałe, tak właśnie, jak aberracja gwiazd powtarza w małej mikroskopijnej elipsie, drogę, którą nasza planeta odbywa na wielką skalę.
Mniejszość wykształcona, mniej jest liczną w Rosji niż w reszcie Europy, musiały więc i objawy pojęć być w niej słabsze, bledsze, bardziej teoretyczne, mniej zastosowalne, ale w gruncie pojęcia te, wyrabiały się i zużywały się w tenże sposób w jakim się urabiały i zużywały w całej Europie.
Na zachodzie, poród pojęć rewolucyjnych był bolesny i trudny, ale wielki i dramatyczny. Każdy krok był zwycięstwem okupionym krwią. Dla nas, cośmy na scenę przybywali oslatni, wszystko byto gotowe. Nie zostawało nam, jak otworzyć duszę naszą, przyswoić sobie pojęcia, otrząść się z narodowych przesądów, co zresztą trudne nie było.
My nie potrzebowaliśmy przechodzić przez boleści powtórnego porodu, przez straszliwe i okropne wstrząśnienia, przez powolne a pożerające choroby, po skutki już osiągnięte. Z Rewolucją ostatnią, skończyliśmy tak właśnie, jako się przez szczepienie kończy z naturalną ospą: i dziś, równie daleko jesteśmy od tych przejść dotkliwych, jak ci, którzy je wywołali.
W ogólności, te przedwstępne wyniki raz zdobyte i osiągnięte, są zdobyte i osiągnięte dla wszystkich ludów, które chcą wziąć w nich udział. Jest to następstwo naturalne prawa postępu, chronologicznej solidarności, historycznego prawa dziedzictwa, przelewalności pojęć, edukacji rodu ludzkiego wreszcie...
Ale nie na tym koniec.
Myśl rewolucyjna obecna — zmienia całkiem grunt.
Myśl rewolucyjna obecna — to Socjalizm. Bez Socjalizmu, nie ma Rewolucji. Bez niego jest tylko Reakcja, — czy to monarchiczna lub demagogiczna, zachowawcza, katolicka czy republikańska.
Stąd, Socjalizm ma dla nas daleko więcej pociągu, nad te wszystkie piękne teorie równouprawnienia władz i równowagi rządów. Socjalizm wiedzie nas na powrót w progi rodzinnego domu, któryśmy opuścili, przeto że ściany jego były nam za ciasne, że nas w nim nazbyt traktowano jak dzieci. Opuściliśmy go podąsani nieco, udając sie do wielkiej szkoły Zachodu. Socjalizm odprowadza nas do naszej zagrody wiejskiej, wzbogaconych doświadczeniem i uzbrojonych w naukę.
Nie ma ludu w Europie, bardziej przygotowanego do rewolucji socjalnej, nad wszystkich niezuiemczonych Sławian, zaczynając od Czarnogórców i Serbów, a kończąc na ludnościach Rosyjskich w głębiach Syberii.
Sposób życia i prawa zwyczajowego Sławian, przedstawiają w swej treści, obraz organizacji i obyczajów gminnych czyli komunistycznych, w formie pierwiastkowej, wpół dzikiej, a którego najważniejszą przywarą jest brak osobistej, indywidualnej wolności, ale obraz, któremu podobnego nie ma nigdzie u ludów Rzymsko-Giermańskich. Żadne czysto polityczne zadanie, nie zdołało nigdy ludu Rosyjskiego do powstania poruszyć. Powslał on po dwakroć, silny i niezwyciężony, w 1612 i 1812 r., ale to były zadania narodowej niepodległości.
Zadania społeczne, socjalne, znajdą większy rozgłos u ludu rosyjskiego, bo nie należy wątpić, że pojęcia wolności, czyli idee liberalne w Rosji, rozwijają się mimo ludu wiedzy.
ły ruch polityczny i literacki od czasów Piotra I, odbywał się w łonie klas uprzywilejowanych, w mniejszości arystokratycznej, w Rosji, która przyjmując reformę Piotra I, przyjęła cywilizację Zachodu. Lud nie wziął udziału w tym dziele przygotowawczym, w wykształceniu, przez które mniejszość usiłowała odzyskać to, cośmy postradali przez osamotnienie nasze, od czasu panowania Mongołów aż do XVIII wieku.
Lud, bardziej gnębiony niżli kiedykolwiek, święcie przestrzegał swoich gminnych urządzeń, cierpiąc, znosząc wszystko aż do niewoli, byle mu je pozostawiono. Żadna propaganda z góry nie przecisnęła się do niego. On dotąd nie czyta ksiąg nowym abecadłem pisanych; on zna tylko starodawne pismo słowiańskie. Jedyna propaganda, która go porusza, jest to propaganda ciemna, zamglona, religijnego sektarstwa.
Podczas tego snu ludowego, Rosja na sposób Europy układająca się, wpływa do wielkiego potoku historycznego. Wlewa się weń rzeczywiście za Aleksandra.
W XVIII wieku, literatura Rosyjska przedstawia się bezbarwnie, sztucznie. Jest to jakby czas jej nauki, terminu, próby, naśladownictwa literatury niemieckiej, a następnie francuskiej. Orzeźwia się nieco w początkach XIX wieku, ale idea petersburska, a jeżeli kto chce, bonapartystowska, samowładztwa ucywilizowanego, despotyzmu postępowego, bierze jeszcze górę nad innymi natchnieniami. Wspiera ją nawet wielki talent, Karamzin, sławny historyk.
Na szczęście, nie mogła się uformować szkoła Gibellinów Rosyjskich. Przeciwnie, mniejszość wykształcona oderwała się zupełnie od Rządu, po wojnach 1812 i 1814 r. Idee konstytucyjne szerzyły się z szybkością nie do wypowiedzenia. Cesarz Aleksander marzył sam nad projektem do konstytucji i spisywanie innych polecił Sperańskiemu.
Spisek ołbrzymi objął całą ucywiłizowaną Rosję. Członkowie sprzysiężenia zasiadałi w radzie cesarskiej, obozowałi pod namiotami wojennymi. Między nimi liczono znakomitych jenerałów, świetnych oficerów, literatów, arystokratów, uczonych. Pałace Petersburga, salony Moskwy, sztaby główne, kancełarie, szkoły nawet, pełne były spiskowych, wtajemniczonych do spisku, łub przynajmniej zwolenników jego. Nowe życie, ruchliwe, gorączkowe ogarnęło wszystkich. Budzono się, poczuwano się w siłe, rześko, młodzieńczo, zwycięsko, wzdychano do wolności, wierzono, że jak pokonano Napoleona, tak się też Aleksandra pokona, i mylono się. A wszak że były to jedyne piękne lata w życiu Rosji od wiela, wiela już wieków.
I jest to rzecz całkiem naturalna, że w owej epoce bujań i marzeń pojawił się wiełki poeta rosyjski: Puszkin.
Wy wiecie, jako się spisek Pestla i Murawiewa zakończył we krwi, na placu Izaakowskim, w Grudniu 1825 r.
Absolutyzm zwyciężył, tak jak zwyciężył wszędzie i jak zawsze zwyciężać będzie mniejszości rewolucyjne w arystokratycznych mniejszościach.
Sprzysiężeni, w boju, na torturach (boć im wszakże ich nie szczędzono), na wygnaniu (które dotąd trwa jeszcze), okazali wielkość duszy nieporównaną. Żaden z nich nie żałował, żaden się czołganiem ni żebraniem łaski Carskiej nie splamił. Wpływ stąd moralny na młode pokolenie był ogromny. Z drugiej sfrony, arystokracja wzbijała się w dumę, podwajała swe siły, swe zuchwalstwo i bezwstyd.
Dziesięć lat ucisku, lodowego, nieubłaganego, rozpo czynają czarne panowanie Mikołaja.
Panował strach. Myśl odparta do głębi serca, skazana na milczenie, zachodziła jadem, truła się. Niepodobna było jeszcze opatrzeć się, ocenić położenia, przejrzeć, wywikłać co czynić wypadało. I zabrano sie do nauki.
Nigdy równie w Rosji nie oddawano się naukom.
Rewolucja i filozofia, nauki ścisłe i poezja, dzieje Rosji, nadewszystko dzieje Rosji, zajmowały wszystkie umysły poważniejsze.
Szkoła Hegłowska rozwinęła się w Moskwie i wywierała wpływ wielki na oświecenie publiczne. Miała swoje przeglądy w Petersburgu, i swoich profesorów w Moskwie, Charkowie, Kazaniu, swego wiełkiego pubłicystę w Biełińskim, całą swoją wreszcie literaturę. Znaliście jednego z najświetniejszych jej zwołenników – Michała Bakunina.
ądzał się Pansławizm moskiewski również zbrojny swym dziennikarstwem i swoimi profesorami, żarliwy w swoich historycznych badaniach i w swojej propagandzie. Przez wiele lat, musieliśmy z nim walczyć, bo był wyłącznym i nietoleranckim, ale zmazał on pewną część grzechów swoich przez niezaprzeczone zasługi, bo azaliż nie pierwszy on odkrył siły drzemiące w piersi Rosyjskiego chłopa?
Ruch umysłowy w Rosji zdawał się tym sposobem odżywać, a jednak mimo tych prac wewnętrznych, czuć się dawał wiełki upadek na duchu. Slady jego zostały w lirycznym sceptycyzmie Lermontowa, w nielitościwej ironii Gogola, w zawziętych i namiętnych krytykach Bielińskiego.
A nie był to skutek samego tylko ucisku? Zapewne, że nie mało on się przyczynił, ale była inna głębsza przyczyna.
Po rewolucji Lipcowej, zakończonej Lyońskimi rzeziami, po powstaniu polskim, zakończonym panowaniem porządku w Warszawie, stracono w Rosji wiarę polityczną, zaczęto podejrzywać jalowość liberalizmu i bezsilność konstytucjonalizmu. Z jednej strony, postrzegano coraz widoczniej, że lud Rosyjski nie trzymał z mniejszością; z drugiej, zaczynano z przerażeniem dostrzegać ubóstwo idei rewolucyjnej panującej we Francji. Wątpiono, rozpaczano, szukano czegoś innego.
To coś, było już wynalezione w owej wielkiej rewolucyjnej pracowni, gdzie idee rodzą się na to, aby z niej jak najprędzej wyszły, tak właśnie jak owe ledwo narodzone dzieci, które matki unoszą ze szpitala położniczego.
Jest to godnym uwagi, że od 1835 r. dwie sprawy polityczne, które się odbyły w Rosji, obie były wytoczone o dążności socjalistowskie.
Co do nas: odpokutowaliśmy pięcioletnim wygnaniem nasze dla Saint-Symonizmu współczucie.
W 1849 r. około trzydziestu najzacniejszych i najznamienitszych obywateli, wysłano do ciężkich robót, oskarżonych o zawiązanie tajemnego stowarzyszenia: ku szerzeniu nauk komunistycznych, jako się wyraża artykuł urzędowy.
Wziętość nie do wypowiedzenia w Rosji pism Pani George Sand i Piotra Leroux, wielkie zajęcie z jakim czytano wszystkie publikacje o falangach i falansterach, a później Proudhona, a obok tego, zupełna obojętność dla wszystkich publikacji politycznych, okazują najlepiej usposobienia powszechności rosyjskiej.
Podobnież, wszystkie znakomite płody literatury Rosyjskiej, pojawione między 1835 a 1848 r. noszą na sobie bardzo wyraźną barwę socjalną. Na dowód, dosyć przytoczyć powieść Doslojewskiego, jednego z wygnańców 1849 r., pod tytułem: Biedni ludzie.
Ale co nad to wszystko było ważniejszym, to owe zadziwienie, zmieszane, powiedzmy prawdę, z pewnym sromem i pewną zgryzotą, z jakim wtenczas postrzegliśmy dopiero, po jakim stąpaliśmy gruncie.
Wiecznie zwróceni ku Europie, z oczami wlepionymi w zapasy i kwestie poza krajowe, znaliśmy bardzo mało społeczeństwo własne. Dopiero po zbadaniu Socjalizmu, poczuliśmy całą a niezmierną ważność w społeczeństwie naszym, naszej wiejskiej, rodzimej a komunistycznej gminy, obdzielającej przychody pomiędzy wszystkich swych członków, a nie przyznającej żadnemu indywidualnego posiadania. Dopiero wtedy, oceniliśmy osobliwego ducha tego Ludu, który wydzielony z gminy, byleby kilku jednego rzemiosła zebrało sie gdziekolwiek, tedy wnet tworzy gminę rzemieślniczą, gminę ruchomą, stowarzyszenie.
Wtedy to postrzegliśmy, że ów Lud, który tak starannie przechował swoją gminę, nie doznał nigdy wpływu prawa rzymskiego, instytucji feodalnych, księży katolickich, dyskutantów protestanckich, kodeksu mieszczańskiego, że Lud ten ulegał tylko uciskowi czysto materialnemu, który go czynił bardzo nieszczęśliwym, ale który nie zdołał ani go zgnieść ani zepsuć dzięki jego gminie.
Każdy uczuł natenczas, że rzeczą najważniejszą było pogodzić się z tym Ludem.
Pierwszy pomost między mniejszością a Ludem, między Rosją zamków czyli dworów a Rosją chałup czyli chat, między Rosją Piotra I, która zarazem przedstawiała zasadę osobistej wolności, a Rosją chłopów, żlków, która przechowała gminę, był tym sposobem rzucony.
Lud-niewolnik i szlachta ucywilizowana, zeszły się w jednym życzeniu usamowolnienia włościan.
Nikt nie myślał o usamowolnieniu bez ziemi, o wyzwoleniu na proletariuszów, ale o usamowolnieniu włościan z gruntami gminnymi. Był to Socjalizm praktyczny.
Od 1842 r. wielkim zajęciem ludzi myślących w Rosji, był sposób wyzwolenia włościan. Wszystkie inne zadania załeżały od niego. Rząd patrzał, Lud czekał.
Gdy wtem nagle po Rewolucji Lutego, nowa wściekłość reakcyjna porwała Mikołaja.
I tym razem udało mu się lepiej niż w 1826 r., lepiej niż w 1831 r. przytłumić wszelki objaw myśli ludzkiej. On usiłował ubiedz go nawet, wypędzając mnóstwo spragnionej nauk młodzieży ze szkół, które odtąd stanęły pustkami.
Przed r. 1848 cenzura rosyjska była ostra, ale jednak możliwa. Po 1848 r. nie wolno nic już drukować w Rosji, coby człowiek uczciwy mógł wyrzec.
Mikołaj pozbawił nas mowy w chwili, gdy po raz pierwszy mieliśmy coś do powiedzenia Ludowi.
Mamyż uledz tej niemowie, pozostać z kneblem na ustach?
A więc nie było bardzo ważnym to, cośmy powiedzieć mieli, skoro teraz milczeć możemy.
Do nas, wychodźców rosyjskich, którzyśmy opuścili Ojczyznę z naszej dla niej miłości należy wznieść wolną mównicę dla słowa rosyjskiego poza granicami Rosji.
Wychodźcy rosyjscy dosyć już pisali, ale dotąd, raczej dla Europy niż dla Rosji.
Było to potrzebne, niezbędne dla nas okazać Rosję pod wszelkimi względami i z najrozmaitszych stanowisk. Ale mamy inne powołanie jeszcze, a które jest daleko ważniejsze, prowadzić propagandę w Rosji i ułatwić ku temu środki braciom naszym w kraju.
To jest, co ja dzisiaj usiłuję wykonać.
Założenie Drukarni Rosyjskiej w Londynie jest czynem najpraktyczniej rewolucyjnym, jaki dziś Rosjanin może podjąć, oczekując na wypełnienie lepszych.
łębokie me przekonanie.
Aleksander Herzen
_________
ПЕРЕВОД
В РЕДАКЦИЮ «ПОЛЬСКОГО ДЕМОКРАТА»
Лондон, 20 мая 1853 г.
Гражданин!
В последнем номере (от 10 мая) вы поместили перевод воззвания, в котором я извещал моих соотечественников об основании русской типографии в Лондоне, а также о том, что Централизация Польского демократического общества, в целях облегчения дела пропаганды, братски протянула мне руку.
Позвольте мне, гражданин, прибавить еще несколько общих соображений, в силу которых я верю в неотложную необходимость русской типографии за пределами России, особенно в настоящее время.
Перемены в философском и революционном движении с конца XVIII столетия все поочередно повторились в России. Они повторились в уменьшенном виде, именно так, как аберрация звезд повторяет в маленьком, микроскопическом эллипсисе тот путь, который наша планета проходит в большом масштабе.
Образованное меньшинство менее многочисленно в России, чем в остальной Европе; оттого и идейные явления должны были быть в ней слабее, бледнее, более отвлеченными и менее пригодными в практическом отношении; но, в сущности, идеи эти вырабатывались и изживались таким же образом, как они вырабатывались и изживались во всей Европе.
На Западе роды революционных идей были мучительны и тяжелы, но вместе с тем величественны и драматичны. Каждый шаг был победой, купленной кровью. Для нас, явившихся на сцену последними, было все готово. Нам не оставалось ничего больше, как раскрыть свои души, усвоить себе понятия, стряхнуть с себя национальные предрассудки, что, впрочем, не было трудно.
Нам не нужно было проходить через муки повторных родов, через ужасные и грозные потрясения, истощающие, затяжные недуги ради уже достигнутых результатов. С последней революцией мы справились именно так, как с оспой — путем прививки, и ныне мы так же далеки от этих болезненных явлений, как и те, которые вызвали их.
Вообще, раз известные результаты добыты и получены, они добыты и получены для всех народов, желающих пользоваться ими. Это — следствие естественного закона прогресса, хронологической солидарности, закона исторической наследственности и преемственности идей, наконец, воспитания человеческого рода...
Но это еще не все.
Современная революционная мысль полностью меняет свою основу.
Современная революционная мысль — это социализм. Без социализма нет революции. Без него есть только реакция — монархическая ли, демагогическая, консервативная, католическая или республиканская.
Оттого для нас социализм много привлекательнее, чем все эти красивые теории о равноправии властей и равновесии правительств. Социализм ведет нас обратно к порогу родного дома, который мы оставили, потому что нам тесны были его стены, потому что там обращались с нами, как с детьми. Мы оставили его немного недовольные и отправились в великую школу Запада. Социализм вернул нас в наши деревенские избы обогащенными опытом и вооруженными знанием.
Нет в Европе
Образ жизни и обычное право славян в основе своей представляют картину общинной организации и общинных обычаев, или — коммунистических в первобытной, полуварварской форме, главным недостатком которой является отсутствие личной, индивидуальной свободы. Ничего подобного не встречается нигде у народов римско-германских. Никакие чисто политические задачи не могли привести русский народ к восстанию. Он дважды восстал, сильный и непобедимый, в 1612 и 1812 годах, но это были задачи национальной независимости.
Общественные, социальные задачи найдут больший отклик у русского народа, так как, без сомнения, понятие свободы или либеральные идеи в России развиваются за пределами народного сознания.
Все политическое и литературное движение со времени Петра I совершалось в среде привилегированных классов России, в среде аристократического меньшинства, принявшего вместе с реформами Петра I цивилизацию Запада. Народ не принял участия в этом подготовительном просветительном движении, при помощи которого меньшинство пробовало наверстать то, что мы потеряли вследствие нашей изолированности со времени монгольского ига до XVIII столетия.
Народ, угнетаемый больше, чем когда-либо, свято хранил свои общинные учреждения и для сохранения их готов был терпеть все вплоть до рабства. Никакая пропаганда сверху не проникла к нему. Он до сих пор не читает новопечатных книг, ему знакомы исключительно древнеславянские письмена. Единственная пропаганда, волнующая его, — это проповедь темного, туманного религиозного сектантства.
В период этого народного сна Россия строится по образцу Европы и входит в великий исторический поток, с которым сливается по-настоящему только при Александре.
В XVIII столетии русская литература бесцветна и искусственна. Это — как бы время ее ученичества, пробы сил, подражания немецкой, а затем французской литературе. В начале XIX столетия она немного оживляется, но петербургская идея — если угодно, бонапартистская — просвещенного самодержавия, прогрессивного деспотизма все еще берет верх над другими влияниями. Поддерживает ее даже крупный талант, знаменитый историк Карамзин.
К счастью, школа русских гибеллинов не могла образоваться. Наоборот, образованное меньшинство совершенно оторвалось от правительства после войны 1812 и 1814 годов. Конституционные идеи распространились с несказанной быстротой. Император Александр сам мечтал о проекте конституции, а составление других проектов поручил Сперанскому.
Дворцы Петербурга, салоны Москвы, главные штабы, канцелярии, даже школы были полны посвященных в тайну заговора или, по меньшей мере, сочувствующих ему. Новая, подвижная, лихорадочная жизнь поглощала всех. Все очнулись, почувствовали в себе бодрые, юношеские, победоносные силы, все вздыхали о свободе и верили, что так же, как победили Наполеона, победят и Александра, — и все ошибались. А ведь это были единственные прекрасные годы в жизни России за многие столетия.
И совершенно естественно, что в этот период подъема и мечтаний явился великий русский поэт — Пушкин.
Вы знаете, какой кровавый конец постиг заговор Пестеля и Муравьева на Исаакиевской площади в декабре 1825 года.
Абсолютизм победил, как и везде и всегда он побеждал и будет побеждать революционные меньшинства в аристократических меньшинствах.
пресмыкательством и выпрашиванием царской милости. Отсюда их громадное нравственное влияние на молодые поколения. В свою очередь, возросла самоуверенность аристократии, она удвоила свои силы, свою наглость и бесстыдство.
Десять лет неумолимого, леденящего гнета открывают мрачное царствование Николая.
Царил ужас. Мысль, загнанная в глубь сердца, обреченная на молчание, пропитывалась ядом, отравлялась. Невозможно было осмотреться, оценить положение, угадать и заключить, что следует делать. И принялись за науку.
Революция и философия, точные науки, поэзия и история России — прежде всего история России — занимали все серьезные умы.
Гегелевское учение распространилось в Москве и оказало большое влияние на общественное просвещение. Оно имело свои обозрения в Петербурге, своих профессоров в Москве, Харькове, Казани, своего великого публициста в Белинском, наконец, свою большую литературу. Вы знали одного из самых блестящих его приверженцев — Михаила Бакунина.
С другой стороны, укреплялся московский панславизм, также вооруженный своей журналистикой, своими профессорами, воинствующий в своих исторических исследованиях и пропаганде. В течение многих лет мы должны были бороться с ним, потому что он был исключительным и нетерпимым; но он искупил часть своих грехов своими несомненными заслугами, — разве не он первый открыл силы, дремлющие в груди русского мужика?
Таким образом, казалось, что умственное движение в России оживает; и однако, несмотря на внутреннюю работу, чувствовался большой упадок духа. Следы его запечатлелись в лирическом скептицизме Лермонтова, в безжалостной иронии Гоголя, в беспощадной, страстной критике Белинского.
После Июльской революции, окончившейся лионской резней, после польского восстания, окончившегося водворением порядка в Варшаве, с другой — стали с ужасом замечать убожество революционной идеи, господствующей во Франции. Сомневались, отчаивались, искали чего-то иного.
Это «иное» уже было найдено в той большой революционной лаборатории, где идеи рождаются лишь для того, чтобы как можно скорее выйти оттуда, точь-в-точь как те новорожденные, которых матери уносят из родильного дома.
Знаменательно, что оба политических процесса, имевшие место в России с 1835 года, были возбуждены за социалистические убеждения.
Что же касается нас, то мы отсидели свои пять лет ссылки за сочувствие сен-симонизму.
В 1849 году около тридцати самых благородных и замечательных граждан были сосланы в каторжные работы за организацию тайного общества по словам официального сообщения.
Необычайная популярность в России сочинений г-жи Жорж Санд и Пьера Леру, огромный интерес, с каким читались все сообщения о фалангах и фаланстерах, а затем популярность Прудона и в то же время полное равнодушие к сочинениям политическим указывают лучше всего на настроение русского общества.
Точно также все наиболее замечательные русские литературные произведения, появившиеся между 1835 и 1848 годами, носят заметную социальную окраску, в доказательство чего достаточно привести повесть Достоевского, одного из ссыльных 1849 года, под заглавием «Бедные люди».
Но всего важнее было наше удивление, смешанное, правду сказать, с известным стыдом и угрызениями совести, когда мы вдруг заметили, по какой почве мы идем.
важность для нашего общества нашей сельской родной коммунистической общины, разделяющей доходы между всеми своими членами и не признающей ни за кем права личного владения. Только тогда мы оценили особенность духа крестьянства, которое даже при уходе из общины, как только соберется несколько лиц одного и того же ремесла, сейчас же устраивает ремесленную общину, — общину подвижную, артель.
Тогда-то мы и заметили, что это крестьянство, так старательно сохранившее свою общину, никогда не подвергалось влиянию римского права, феодальных учреждений, католических ксендзов, протестантских болтунов, мещанского устава; что крестьянство это подвергалось только чисто материальному гнету, который делал его очень несчастным, но не смог, благодаря общине, ни раздавить его, ни испортить.
Тогда всякий почувствовал, что самым важным делом было примирение с этим крестьянством.
Таким образом, был переброшен первый мост между меньшинством и крестьянством, между Россией замков или усадеб и Россией изб или хат, между Россией Петра I, признавшей принцип личной свободы, и Россией крестьян, мужиков,
Крестьянин-раб и образованное дворянство сошлись в одном желании: освобождения крестьян.
Никто и не думал о раскрепощении без земли, о превращении в пролетариев; все думали об освобождении крестьян с общинной землей. Это и был практический социализм.
С 1842 года главным занятием мыслящих русских было обдумывание способа раскрепощения крестьян. Все другие задачи зависели от этого. Правительство наблюдало, крестьянство ждало.
Вдруг неожиданно после Февральской революции новое реакционное исступление охватило Николая.
из школ, которые с тех пор опустели.
До 1848 года русская цензура была крута, но все-таки терпима. После 1848 года там уже нельзя было печатать ничего, что мог бы сказать честный человек.
Николай лишил нас языка в тот момент, когда впервые у нас было что сказать народу.
Значит, недостаточно важно то, что мы собирались сказать, раз мы можем молчать теперь.
Нам, русским эмигрантам, покинувшим родину из-за любви к ней, следует создать свободную трибуну русской речи за пределами России.
Русские эмигранты довольно уже писали, но до сих пор больше для Европы, чем для России.
Нам нужно было представить Россию со всех сторон и с самых разнообразных точек зрения. Но есть у нас и другое признание, более важное: повести пропаганду в самой России, помочь в этом деле нашим братьям на родине.
Основание русской типографии в Лондоне является делом наиболее практически революционным, какое русский может сегодня предпринять в ожидании исполнения иных, лучших дел.
Александр Герцен
Печатается по тексту газеты «Demokrata Polski» от 25 мая 1853 г., где было впервые опубликовано. Перед текстом письма было напечатано примечание от редакции «Demokrata Polski», в котором сообщалось, что письмо получено от автора на французском языке и переведено редакцией газеты на польский язык без изменений. Автограф неизвестен.
_______
На страницах газеты «Demokrata Polski» («Польский демократ») в 1853 г. часто публиковались сообщения об открытии и работе Вольной русской типографии, статьи и воззвания самого Герцена. Так, 15 мая 1853 г. в «Польском демократе» писалось: «При типографии Польского демократического общества и в связи с нею создалась вольная русская типография, основанная стараниями и средствами гражданина Александра Герцена, русского, известного в литературном и политическом мире под псевдонимом Искандер». Своим отношениям и сотрудничеству с польскими демократами Герцен придавал большое значение, рассматривая их как проявление союза революционной Польши с революционной Россией.
В письме в редакцию «Польского демократа» отразились также народнические иллюзии Герцена в отношении русской сельской общины.
В последнем номере (от 10 мая) ∞ братски протянула мне руку. — 15 мая 1853 г. в «Demokrata Polski» было помещено в переводе на польский язык воззвание Герцена «Вольное русское книгопечатание в Лондоне. Братьям на Руси».
— Гибеллины — политическая партия в Италии XII—XV веков; в ее составе преобладала феодальная знать, поддерживавшая германских императоров.
Император Александр сам мечтал о проекте конституции, а составление других проектов поручил Сперанскому. — Герцен имеет в виду «либеральные мероприятия», относящиеся к первым годам царствования Александра I: создание и деятельность Негласного комитета (1801—1803) и поручение М. М. Сперанскому составить план государственных преобразований. Предполагалось перестроить систему государственной власти и управления и завершить эти реформы «конституцией, соответствующей истинному духу нации». Однако на практике эти широковещательные декларации свелись лишь к перестройке Сената и образованию министерств взамен коллегий.
...мы отсидели свои пять лет ссылки за сочувствие сен-симонизму. — «Былое и думы», части II—Ш.
В 1849 году ∞ по словам официального сообщения. — Герцен имеет в виду приговор по делу петрашевцев.
‒ К этому месту редакция «Польского демократа» сделала примечание о вышедших в 1840 — начале 1850-х годов за границей работах И. Головина, Н. Тургенева, Н. Бакунина и Герцена.