REWOLUCYJNE PRZYMIERZE POLSKO-ROSYJSKIE
(Artykuł nadesŁany)
Przed ośmią około wieków, jacyś mnisi, przybywszy z Kijowa, opowiadali Ewangelię w Nowogrodzie. Nauka ich znalazła przychylne przyjęcie; ale lud nie chciał przechodzić na chrześcijaństwo, lękając się zemsty Peruna, którego posąg ogromny wznosił się nad miastem z nad wzgórza położonego przy rzece. Strasznym bo też bogiem był Perun, panem gromów i błyskawic, rodzajem Mikołaja z kamienia. W towarzystwie kilku nabożnych ludzi mnisi wzięli się do zrębywania posągu. Patrzał na to lud przestraszony, ale nie przeszkadzał, i runął posąg. Nie zagrzmiał piorun, nie wylały się wody, niebo nie zesłało płomieni, ani się ziemia nie wstrząsła. Jak szaleni, rozśmieli się Nowogrodzianie, wrzucili Peruna do wody, i oto utonął w niej jak inny jaki najpospolitszy kamień.
Taki też los może spotkać Peruna w butach palonych, w jego zimowym pałacu w Petersburgu.
ór tak bezwładna, tak bierna, zwykła przechodzić z dziwną łatwością z jednego stanu rzeczy do wprost przeciwnego innego.
Na świadect wo tego dość sobie przypomnieć rewolucję dokonaną przez Piotra Igo. Ktoby był Rosję opuścił w r. 1700, niebyłby jej poznał w 1725 r.
Otóż w Rosji i dziś na mnichach że dziś pocichu opowiadają swą wiarę. Ramię prawosławnego Penina dotąd włada gromami, a zaiste niema z nim żartu! Jednak caryzm Petersburski przeżył już siebie. Narodowun nie był nigdy. Jestże popularnym przynajmniej? Okaże sio to naocznie za pierwszym ciosem jaki nań spadnie. Za pierwszym dotknięciem ręki śmiałej zniknie urok, którym Mikolaj się otacza. Dzisiejszy stan Rosji naturalnym nie jest. Cała ta ćwierć pólkóli w koszarnej swej jednostajności, jest oczywiście – tymczasową, tymczasowa, chwilową, i przemijającą. Czasokres Petersburski był dla niej szkolą surową, ale też i pożyteczną. Wyrobił wielką jedność, rozwinął olbrzymią siłę, ale wszystko to już dokonane, i dalej postąpić nie może pod komendą kija podoficerskiego przezwanego berłem Cesarskim. Wielkim byłoby błędem sądzić, że tron cesarski jest głęboko zakorzenionym w krajowych zwyczajach.
łym i pospolitym wszystkich monarchii podstępem udawać, że są starodawne, wielowiekowe, ledwo nie przedwieczne. Nadaje im to ową szanowną postawę starożytności, podań i swiętobliwości.
Przypomnijmyż sobie, że władza cesarska nie była wcale umocowaną jeszcze w początkach panowania Katarzyny II. Kiedy ta Borgiaszówna Niemiecka odwiedziła Moskwę, dla obmycia się olejkiem namaszczenia krwi męża, którą się była okryła, znalazła w tem mieście przyjęcie tak ponure, tak groźne, tak pogardliwe, że pośpieszyła porzucić starą stolicę z ciężarem na sercu i złowróżbnemi przeczuciami w myśli. I słusznie uciekała. Gdy całe miasta poczynają się gorszyć, nie topnieją od słońca uczucia w nich nagromadzone, tak, jak lekkie chmurki na letnim błękicie.
Pugaczew, ów cień zamordowanego Bańki, stanął pod imieniem Piotra IIIgo na czele zbuntowanych Kozaków. Sześć prowincji wyszło dla połączenia się z nim na jego spotkanie. Powstały lud Moskwy, powlókł w ornacie przez ulice, trupa zamordowanego przez niego u ołtarza arcybiskupa. Upłynęło, pamiętajcież o tem, nie więcej jak lat ośindziesiąt odkąd to się zdarzyło, — a nastąpiło uroczyste zamordowanie Pawła Igo, jawne a bezkarne.
ła Aleksandra; a jednak za jego to panowania zawiązał się spisek olbrzymi Pestla i Murawiewa, który rózgałęzienia miał w pałacu cesarkim a członków w Radzio państwa, i między jenerałami; w wojsku, równio jak w biurach dykasterji rzadowych, wśród literatów, podwładnych, artystów, lekarzy, i nawet wpośród kobiet wysokiego znaczenia.
Szubienice przez Mikołaja wzniesione dla męczenników Rosji, stały się wzniosłemi mównicami dla apostołów wolności. Skryte nurtowanie myśli nowej w głowach i sercach narodu, nie ustało odtąd przez lat całych trzydzieści.
Różnorodne i mgliste żywioły, tęskne przeczucia, w czyść zagranicznego pochodzenia, dojrzewały tymczasem pod grubą warstwą śniegu tego mroźnego i nielitościwego panowania.
Zrozumiano nareszcie, nietylko w czym wyobrażenia Zachodu podobne były do naszych, ale też w czym się od nich różniły. Myśl rewolucyjna stawała się coraz bardziej u nas Sławiańską, — Rosyjską. Zrozumiano, że przed rozpoczęciem przewidzianej walki, uskutecznić należało dwa pojednania.
Pierwszego wielkiego pojednania, pierwszego przebaczenia, Rosja rewolucyjna potrzebowała błagać u Rosyjskiego ludu, dotąd wcale niezrozumianego, spotwarzanego, trzymanego w poddaństwie przez oświecone klasy.
ło przez to stronnictwo, które coraz bardziej zbliża się do ludu, przez prace swe nad usamowolnieniem tom włościan wraz z rolą.
Drugim pojednaniem było zawiązanie szczerego przymierza, zupełne zatarcie wspomnień przeszłości, między Rosją a Polską, uznanie przez Rosję bezwzględnej niepodległości Polski, jej zupełnego wszechwladztwa, jej nieograniczonej samoistości (autonomii). Polska nie może i nie powinna inaczej być sprzymierzoną z Rosją, jak na zasadzie swej wolności i niepodległości narodowej, — i to nastąpi gdy Rosja zrzuci jarzmo imperializmu. I mogłaźby Polska republikancka być sprzymierzeńcem despotycznej Rosji? — W imię czegóż? Wszakże ludy nie sprzymierzają się z mordercami rodziców swych aż chyba po odpokutowaniu zabójcy za zbrodnię! — Czy w imię jedności rodu? Uważamy kosmopolityzm za bardziej jeszcze niedorzeczny od wyłącznego indywidualizmu; nie sądzimy jednak aby jedność rodowa była dostatecznym węzłem.
Oczywistą jest dzisiaj ta dążność rodu ludzkiego do łączenia się w coraz obszerniejsze jedności; i dlatego to właśnie jedności sztuczne, utrzymywane gwałtem, krwią oblane, muszą sie rozpadać i kruszyć w kawałki. Powinowactwa ludowo i spólczucia muszą być nasamprzód wolnemi aby się wzajem dobrać stosownie. Ilekroć głosowanie nie jest wolnym, niedziw że z niego wypada jakiś Mikołaj.
łową wyzwolenia Rosji.
Wolna Warszawa jest śmiercią dla cesarskiego Petersburga Car musi sklep zamknąć. Car może stoczyć wojnę polityczną, wojnę przeciw cudzoziemcowi, ale nie podoła jej przeciw propagandzie rozprzestrzenionej od Bałtyku do Morza Czarnego.
I dla tego to właśnie pracujemy z całego serca nad wzmacnianiem najbardziej braterskiego, najściślejszego przymierza między demokracją Polską a rewolucyjną mniejszością Rosji.
Ci z pomiędzy Rosjan, którzy nie pojmują że niepodległość Polski jest wyzwoleniem Rosji, nie są rewolucjonistami, nie są wolnomyślnymi, nie są z nami.
Ci, którzy niechętnie patrzą na obronę praw terytorialnych, nie chcą tym samym republikanckiego połączenia Ludów Sławiańskich.
Maj, 1854.
_________
ПЕРЕВОД
ПОЛЬСКО-РУССКИЙ РЕВОЛЮЦИОННЫЙ СОЮЗ
Столетий восемь тому назад какие-то монахи, прибывшие из Киева, проповедовали в Новгороде евангелие. Их учение было встречено сочувствием, но народ не хотел принимать христианства, опасаясь мести Перуна, огромное изваяние которого возвышалось над городом на холме у реки. Ибо грозным богом был Перун, владыка грома и молний, — нечто вроде Николая из камня. Вместе с несколькими благочестивыми людьми монахи принялись крушить истукана. В страхе смотрел на них народ, но не мешал, и истукан рухнул. Не загремел гром, не выступили воды из берегов, небо не низринуло огня, земля не задрожала. Как сумасшедшие, разразились новгородцы смехом, бросили Перуна в воду, и он утонул в ней, как всякий самый обыкновенный камень.
Такая же судьба может постигнуть и Перуна в юфтовых сапогах в его Зимнем дворце в Петербурге.
Россия, по внешности такая косная, такая пассивная, обычно с удивительной легкостью переходит от одного состояния к прямо противоположному.
В доказательство этого достаточно вспомнить революцию, совершенную Петром I. Кто оставил Россию в 1700 году, не узнал бы ее в 1725 году.
монахах, но только теперь они потихоньку проповедуют свою религию. Длань православного Перуна до сих пор владеет громами, и точно ‒ с ним плохие шутки! Однако петербургский царизм уже пережил себя. Национальным он не был никогда. Популярен ли он по крайней мере? Проявится это с очевидностью при первом же ударе, упавшем на него. При первом же прикосновении смелой руки исчезнут чары, которыми окружил себя Николай. Современное положение России ненормально. Вся эта четверть полушария в ее казарменном однообразии, конечно, явление временное, преходящее. Петербургский период был для России школой суровой, но вместе с тем и полезной. Он создал великое единство, развил огромную силу, но все это уже достигнуто, и дальнейший прогресс под командованием капральской палки, именуемой невозможен. Большой ошибкой было бы думать, что императорский трон глубоко укоренился в обычаях страны.
Это обычная, весьма распространенная уловка всех монархий выдавать себя за старинное, многовековое, едва ли не вечное установление. Это придает им важный вид древности, предания, святыни.
Вспомним однако, что императорская власть в России не была вполне утверждена еще в начале царствования Екатерины II. Когда эта немецкая Борджиа посетила Москву, чтобы смыть с себя миром помазания кровь мужа, покрывавшую ее, она встретила в этом городе такой мрачный, грозный и презрительный прием, что поспешила оставить старую столицу с тяжестью в сердце и с зловещим предчувствием. И не без основания бежала она. Когда целые города начинают негодовать, накопленные в них чувства не тают от солнца, как легкие тучи в летней лазури.
Пугачев, эта тень убитого Банко, назвав себя Петром III, стал во главе взбунтовавшихся казаков. Шесть губерний вышли к нему навстречу, соединились с ним. Восставший московский народ волочил по улице в облачении труп убитого им у алтаря архиепископа. С тех пор, как это случилось, прошло ‒ не бывайте этого — не более восьмидесяти лет; а потом еще произошло торжественное убийство Павла I, явное, безнаказанное.
члены Государственного совета и военные генералы, равно как и высшие судебные чины, литераторы, чиновники, артисты, врачи и даже знатные женщины.
Виселицы, возведенные Николаем для мучеников России, стали благородными трибунами для апостолов свободы. Скрытое движение новой мысли в головах и сердцах народных не прекращалось с тех пор в течение целых тридцати лет.
Разнородные, неясные стихии, грустные предчувствия, частью заграничного происхождения, зрели тем временем под толстым слоем снега этого ледяного, безжалостного царствования.
В России поняли наконец не только то, в чем умонастроение Запада сходно было с нашим, но и то, в чем оно разнилось от нашего; революционная мысль становилась у нас все более славянской, русской. Поняли мы, что, прежде чем начнется предвидимая борьба, нам должно было осуществить два соглашения.
Первого великого примирения, первого прощения революционная Россия должна была просить у русского народа, до тех пор совершенно не понятого, оклеветанного, находившегося в рабстве у образованных классов.
Другим примирением было создание искреннего союза, полное забвение былого между Россией и Польшей, признание со стороны России безусловной независимости Польши, ее полновластия, ее неограниченной самостоятельности (автономии). Польша не может и не должна иначе соединиться с Россией, как на основе своей свободы и национальной независимости, — и это наступит тогда, когда Россия сбросит с себя ярмо императорской власти. Разве могла бы республиканская Польша быть союзницей деспотической России? Во имя чего? Ведь не сходятся же люди с убийцами своих отцов, разве только после того, как убийцы искупят свои преступления! Не во имя ли единства происхождения? Считая космополитизм еще большей глупостью, чем исключительный индивидуализм, не думаем однако, чтобы единство происхождения было достаточной связью.
и развалиться на куски. Сродство и сочувствие народов прежде всего должно быть свободным для того, чтобы свершился взаимный соответствующий подбор. И поскольку выбор не свободен, не удивительно, что в результате появляется какой-то Николай.
— половина освобождения России.
Свободная Варшава — смерть для императорского Петербурга. Царь должен закрыть свою лавочку. Царь может вести политическую войну, войну против иностранцев, но он бессилен против пропаганды, распространившейся от Балтики до Черного моря.
Потому-то, собственно, мы от всей души и работаем над укреплением самого братского, самого тесного союза между польской демократией и революционным меньшинством России.
— не революционеры, не свободомыслящие, они не с нами.
Те, кто несочувственно относится к защите территориальных прав, отрицают тем самым республиканское объединение славянских народов.
Примечания
«Demokrata Polski» от 3 июня 1854 г., где было опубликовано впервые. Автограф неизвестен.
______
Статья Герцена тесно примыкает к его воззванию «Русскому воинству в Польше» и так же важна для определения позиции Герцена во время Крымской войны. Реакционной внутренней и внешней политике царизма Герцен противопоставлял революционный союз русского и польского народов в их борьбе за социальное и национальное освобождение.
— Имеется в виду Лукреция Борджиа.
Восставший московский народ волочил ∞ труп ∞ архиепископа. ‒ Народное восстание в Москве, о котором упоминает Герцен, началось 15 сентябри 1771 г., т. е. задолго до восстания Пугачева. Во время этого восстания 16 сентября был убит московский архиепископ Амвросий Зертис-Каменский, ненавистный всему народу.